Frantz Fanon — psychiater, revolutionair en schrijver uit Martinique — was een van de scherpste denkers van de 20e eeuw. Hij durfde iets te zeggen wat toen én nu nog steeds controversieel klinkt: geweld is soms de enige weg naar bevrijding.

Tijdens zijn werk als arts in het Blida-Joinville Ziekenhuis in Frans-Algerije zag Fanon van dichtbij wat kolonialisme doet met de menselijke geest. Niet alleen fysieke onderdrukking, maar iets diepers: een geestelijke breuk, een systematische aantasting van zelfbeeld, trots en menselijkheid.

De koloniale geest als slagveld

Fanon gebruikte zijn kennis van de psychiatrie om de mentale schade van kolonialisme bloot te leggen. Volgens hem maakt koloniale overheersing mensen klein van binnen, ze gaan geloven dat ze minder waard zijn, dat hun cultuur achterlijk is, dat hun toekomst al vastligt.

Dat trauma ging verder dan het individu: hele gemeenschappen werden onzeker, volgzaam en afhankelijk van de kolonisator. In alledaagse interacties zag Fanon hoe dat systeem werd herhaald: in taal, in onderwijs, in wie het recht had om te spreken en wie niet.

Voor Fanon was geweld daarom niet zomaar destructie, maar een act van herstel. Door de wapens op te pakken, zo schreef hij in The Wretched of the Earth (1963), heroverde de gekoloniseerde zijn waardigheid. Verzet was niet alleen politiek, maar ook psychologisch: het doorbrak de angst en het minderwaardigheidsgevoel dat kolonialisme had ingeprent.

“Door te vechten,” schreef Fanon, “wordt de gekoloniseerde mens opnieuw mens.”

Een nieuwe maatschappij geboren uit strijd

In A Dying Colonialism (1965) liet Fanon zien hoe revolutie niet alleen de kolonisator uitdaagde, maar ook de samenleving van binnenuit veranderde. Tijdens de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd namen vrouwen rollen op zich die ooit ondenkbaar waren: strijders, boodschappers, leiders. De strijd dwong mensen om hun eigen tradities te herzien en nieuwe vormen van solidariteit te creëren. Fanon zag hoe collectieve actie een nieuw nationaal bewustzijn schiep, één dat niet meer gebaseerd was op angst of hiërarchie, maar op gedeelde verantwoordelijkheid.

Die verandering, vond hij, was de ware betekenis van bevrijding: niet simpelweg de vlag hijsen na onafhankelijkheid, maar een samenleving bouwen die zichzelf opnieuw durft uit te vinden.

De erfenis van Fanon

Meer dan zestig jaar later blijven Fanons ideeën weerklinken. In Zuid-Afrika, Palestina, Congo, Haïti. Hij herinnerde de wereld eraan dat bevrijding niet alleen over macht gaat, maar ook over psychologische genezing. Over het losbreken uit de mentale ketenen van onderwerping.

Fanon was fel, visionair en soms ongemakkelijk eerlijk. Hij liet zien dat de strijd tegen kolonialisme niet eindigt met onafhankelijkheid, ze begint pas écht wanneer mensen leren zichzelf weer als volledig mens te zien.